Armenië is een uitgestrekt land in West-Azië. Het beslaat ongeveer 250 mijl van noord naar zuid – van Georgië tot aan de vlakten van Mesopotamië – en 300 mijl van oost naar west, van de monding van de rivier de Koer tot aan de oevers van de Eufraat. Het land wordt doorkruist door hoge bergen, waarvan sommige – zoals de Ararat en takken van het Taurusgebergte – het hele jaar door met sneeuw bedekt zijn. Verscheidene beroemde rivieren ontspringen hier, waaronder de Tigris, de Eufraat en de Aras.
In de bergen is het klimaat ruw en koud. In de valleien en vlaktes is het milder. Daar worden graan, wijn, fruit en zelfs katoen verbouwd. Volgens natuurkundigen is de abrikoos oorspronkelijk afkomstig uit Armenië. De bergen bevatten mijnen met ijzer, koper, zilver, lood en andere metalen. Het mijnwezen vormt een belangrijk onderdeel van de economie.
De bewoners noemen zichzelf Haï en hun land Haïasdan. Zij stellen dat de naam Armenië afkomstig is van Aram, een van hun oudste koningen, die door veroveringen beroemd werd en bij de Grieken bekendstond als Armen. Armeense mannen worden vaak als knap beschouwd: zij hebben zwart haar en ogen, een levendige blik, een gebogen neus en een gebruinde huid. De vrouwen vallen op door hun regelmatige en fijne gelaatstrekken.
De Armeniër is matig, zuinig, gastvrij en behulpzaam. Hij is vredelievend en niet haatdragend. Hij is ernstig, eerlijk en verstandig. In de handel toont hij veel bekwaamheid, werkt gestaag en onvermoeibaar, maar kan door winstzucht gierig zijn. Hij is langzaam, kalm en bedachtzaam. Dapperheid is geen voorname eigenschap, maar hij hecht sterk aan tradities. Hij leeft graag in familiekring en houdt zielsveel van zijn kinderen. Vrouwen blijven meestal binnenshuis en leven vrij afgezonderd. Armeniërs zouden zich te veel overgeven aan tafelgenoegens, wijn en geldzucht.
Hoewel Armenië nooit een overheersende rol in Azië speelde, heeft het de geschiedenis van grote rijken steeds gedeeld. Soms kende het onafhankelijke vorsten, maar vaak was het onderworpen aan de Assyriërs, Meden, Perzen en Macedoniërs. Na de dood van Alexander de Grote herwon Armenië kort zijn vrijheid, maar viel spoedig onder de macht van de Syrische koningen. Als speelbal tussen de Parthen en Romeinen werd het land herhaaldelijk geplunderd. Toen ontstond de verdeling in Groot- en Klein-Armenië.
De regering gaf de koningen weinig macht om zich tegen vijanden te verdedigen. Veel valleien stonden onder gezag van machtige edelen die alleen gehoorzaamden als dat in hun eigen belang was. Vaak steunden zij buitenlandse machten tegen hun eigen land. Rond de vierde eeuw na Christus telde Armenië meer dan 160 machtige geslachten, waarvan sommigen even invloedrijk waren als de koning zelf.
De gebeurtenissen die Armenië troffen, zijn goed bekend uit de Grieks-Romeinse geschiedschrijving. Tacitus vertelt over Corbulo’s overwinningen, over koning Pharasmanes van Iberië en diens broer Mithridates, die op de Armeense troon werd gezet, over de daden en ondergang van Rhadamistus, en over de troonsbestijging van Tiridates, broer van de Parthische koning Vologeses. De rust was van korte duur: keizer Trajanus maakte van Armenië een Romeinse provincie. Later herwon het zijn zelfstandigheid, maar werd in 640 door de Arabieren veroverd. Daarna wisselde het voortdurend van heersers: Mogolen, Turken, Perzen. In 1562 verloor Perzië het grootste deel aan sultan Selim II van het Ottomaanse rijk.
Klein-Armenië had eigen koningen, waaronder Dejotarus, cliënt van Cicero. Ook zij stonden onder Romeinse invloed. Later viel dit gebied onder Perzen, Arabieren en uiteindelijk, in 1514, onder de Turken.
Na de ondergang van de Armeense koninkrijken verdwenen de oude benamingen. Arabische, Perzische, Turkse en Georgische namen namen hun plaats in. Tegenwoordig is het land verdeeld tussen Turken, Perzen, Russen en enkele Koerdische vorsten. De Turken bezitten Klein-Armenië en het westen van Groot-Armenië, dat zich uitstrekt van de bergen van Georgië tot de Eufraat, en van het meer Van tot aan de berg Masis. Dit gebied is verdeeld in vijf gouvernements: Akhal-Tzikéh, Kars, Arzroum, Amid en Van.
De Armeense taal behoort tot de Indo-Europese taalfamilie. Ze is hard van klank, met veel medeklinkers. De taal bevat veel oorspronkelijke woorden, maar ook verwantschap met het Fins en andere Noord-Europese talen. Ze gebruikt een eigen alfabet.
Volgens Klaproth lazen en vertaalden de Armeniërs werken in het Grieks, Chaldeeuws en Perzisch, en bewaarden zij zo delen van de Aziatische geschiedenis. Hun eigen geschiedenis begint in 2107 v.Chr. en eindigt rond 1080 n.Chr., toen hun politieke zelfstandigheid verloren ging. De kennis van hun letterkunde is beperkt, maar het is aannemelijk dat Armeense kloosters nog vele onbekende manuscripten bewaren.
Hoewel ze verspreid zijn over Europa en Azië, hebben de Armeniërs hun taal behouden. In Turkije leven naar schatting een miljoen Armeniërs, en nog eens honderdduizend in zowel Perzië als Rusland. Als kooplieden zijn ze overal te vinden, van China tot Londen, in Egypte, Syrië en India. Ze drukken boeken in hun eigen taal en tonen grote ijver voor kennis, maar staan vooral bekend als onvermoeibare handelaars. Turkije dankt vele fabrieken aan hen; zij slaan munten en beheren kruidmolens. Als bankiers zijn zij onmisbaar, maar ook kwetsbaar: rijkdom kan hun het leven kosten.
Armeniërs zijn vreedzaam en schuwen revolutie. Ze wensen niet het einde van het Ottomaanse rijk. De Turken vergelijken hen met kamelen: zachtaardig, geduldig, en nuttig.
Karavanen uit India, Perzië en Klein-Azië worden grotendeels door Armeense handelaars geleid. Een aanbevelingsbrief van een Armeense geestelijke opent voor reizigers vele deuren. Hun gedeelde godsdienst en taal smeden een sterke onderlinge band.
Oorspronkelijk volgden zij vermoedelijk een gemengde godsdienst van Zoroaster en Syrische en Griekse invloeden. In 276 predikte de heilige Gregorius het christendom, onder koning Tiridates II. Na felle tegenstand van de heidense priesters bekeerden de Armeniërs zich en bleven sindsdien trouw aan hun geloof. Ze behoren tot de monofysieten. Beelden zijn zeldzaam, net als feestdagen; vasten speelt daarentegen een grote rol.
De eredienst gebeurt in het Oud-Armeens, dat niet meer goed begrepen wordt door het volk. Hun Bijbelvertaling is gebaseerd op de Griekse Septuaginta. Twee patriarchen leiden de kerk: de catholicos in het klooster van Edchmiadzin (Groot-Armenië) en de patriarch van Sis (Klein-Armenië), met zetel in Aleppo.
De geestelijkheid bestaat uit patriarchen, aartsbisschoppen, bisschoppen, vertabieds (theologische doctoren), wereldlijke priesters en monniken. Priesters mogen trouwen, maar slechts eenmaal. Monniken volgen de strikte regels van de orde van de H. Basilius.
Het klooster van Edchmiadzin ligt nabij Erivan, in een dorp dat de Turken Outch Klissé noemen – de drie kerken. Het klooster is groot en goed onderhouden. Reizigers stoppen er om te biechten, de communie te ontvangen en de patriarchale zegen te verkrijgen. De centrale kerk is gewijd aan de heilige Gregorius en zou volgens overlevering op de plaats staan waar Christus aan hem verscheen.
Alle Armeniërs die de patriarch van Edchmiadzin erkennen, betalen hem jaarlijks een kleine bijdrage. Dankzij het grote aantal gelovigen levert dit een aanzienlijke som op. Ook krijgt hij giften van reizigers. Toch leeft hij sober: het meeste geld besteedt hij aan hulp voor de armen.
Een bijzonderheid van Armenië is de berg Ararat, die geïsoleerd ligt in een vlakte. Hij lijkt op een gespleten suikerbrood. De hoogste piek is altijd deels met sneeuw bedekt. De Armeniërs vereren deze berg als heilig, omdat ze geloven dat de ark van Noach er is geland en nog steeds onder de sneeuw ligt. Zodra zij Ararat zien, kussen zij eerbiedig de grond.
Sommige Armeniërs hebben zich aangesloten bij de Latijnse Kerk, vooral in de Armeense kolonie van Nakhtchivan aan de Don in Rusland. De aartsbisschop daar is meestal een Dominicaner monnik.
Nederlandsch Magazijn, 1835, p. 270-271.